جلسه پنجم

مروری بر مطالب این جلسه:

تاریخ جلسه: 29-04-1398

متن خلاصه این جلسه:

در جلسات قبل دریافتیم که شیطان در قرآن به معنای میکروب هم آمده است. اما در این جلسه با این سوال آغاز می‌کنیم که مگر ابلیس از ملائکه بوده که مشمول آیه "وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ - بقره 34" شده و موظف به سجده بر حضرت آدم(ع) (نه آدمیان! توجه شود. هر کسی سزاوار سجده نیست و این آیه مراد فقط حضرت آدم علیه السلام است) می شود. مگر او از طایفه جنیان نبود در حالی که خداوند به ملائکه می فرماید که سجده بر آدم علیه السلام نماید نه به اجنه.

از کتاب قاموس قرآن نوشته آقای قریشی چند مطلب در مقایسه ی ملائکه با اجنه بیان می شود؛
1- در قرآن نداریم که ملائکه از چه چیزی خلق شده اند بلکه از روایات بر می آید که از نور آفریده شده اند ولی درباره جن ذکر شده است. (وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ  - الرحمن 15)

2- هیچ جایی در قرآن نیامده که ملائکه گناه مرتکب شده باشند بلکه بالعکس آن آمده که بسار تسبح گو و فرمانبردار بوده و ارجمند هستند. 
(مانند آیات ۲۶ و ۲۷ انبیاء: وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ.
آیه ۶ سوره مبارکه تحریم: …  لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ.
آیه ۲۰ سوره مبارکه انبیاء: يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ.)
اما در مورد جن به عکس ملائکه و مثل انسانها هستند، یعنی هم می توانند کار خوب کنند و هم کار بد، هم اطاعت و هم نافرمانی، هم شرک بورزند و هم مومن باشند (سوره مبارکه جن آیه 11: وَأَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَلِكَ كُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا) آنها نیز مرگ دارند و داخل دوزخ می شوند در حالی که نداریم در جایی که ملکی داخل جهنم بشود. 

3- ابلیس دارای فرزندانی است و عمرشان هم خیلی طولانی است ولی ملائکه اصلا فرزند دار نمی شوند و دارای فرزند نبوده و ازدواج نمی کنند. چنانچه در آیه ۵۰ سوره مبارکه کهف درباره فرزند دار بودن شیطان سخن گفته است (وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا - سوره کهف آیه 50).

4- شیطان از طایفه جنیان است همانطور که در آیه فوق صریحاً آن را بیان می کند و فقط در آیه 34 سوره مبارکه بقره است که شیطان را از ملائکه برشمرده که مورد سوال ما هم هست و ان شاء الله در آخر بحث پاسخ داده خواهد شد.

5- شیطان دشمن آشکار ماست (... إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ - بقره 208) ولی ملائکه دوست انسان ها هستند و برای انسانهای خوب طلب آمرزش و استغفار می‌کنند. ملائکه شفاعت آدمیان را هم می کنند ولی شیطان و ابلیس خیر.

6- در مورد جن در آیه شریفه ۱۷۹ سوره مبارکه اعراف ( وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ... ) می فرماید که قطعاً ما که خدا هستیم بسیاری از مردمان انسان و جنیان را در داخل جهنم می کنیم اما در مورد ملائکه چنین چیزی نداریم که گفته باشد جهنم را از ملک یا ملائکه پر می‌کنیم.

در تفسیر عیاشی ذیل آیه ۳۴ سوره بقره از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فردی به نام جمیل بن دُرّاج سوال می کند که آیا ابلیس از ملائکه بود یا کاری از آسمان را عهده دار بود؟ حضرت فرمود از ملائکه نبود و کاری از آسمان را مباشرت نداشت بلکه از جن بود در میان ملائکه. فرشتگان چون می دانستند که او از آنهاست، ولی خداوند می دانست که او از آنها نیست (چون ۶ هزار سال در بین ملائکه خداوند را عبادت می کرد و لذا ملائکه او را از خودشان می‌دانستند) و چون به سجده مأمور شد از او واقع شد آنچه که واقع شد.

 تفسیر مجمع البیان ذیل آیه فوق از مرحوم شیخ مفید(ره) دارد که ابلیس از جن و از ملائکه نبود. در این باره از ائمه(ع) روایات متواتری نقل شده و قول مذهب امامیه است.

از قول راغب صاحب قاموس قرآن نقل میکند که جن بر دو وجه گفته می شود. یکی روحانیین (یعنی موجودی که از جنس روح است و لطافت روح را دارد) که از دیده پنهان هستند. در این صورت ملائکه و شیاطین داخل در جن هستند (یعنی جن، ملائکه و روج وجوه مشترکی دارند) یعنی هر ملک جن است ولی هر جنی ملک نیست ولی اگر ملک و جن از یک حقیقت نباشند ناچار باید گفت ابلیس از جن بود نه از ملائکه زیرا آیه فوق الذکر در جن بودن آن صریح و غیر قابل تاویل است.  (قاموس قرآن ج 4 ص 34)

در ادبیات عرب بحثی به نام تغلیب (غلبه کردن) داریم که در قرآن کریم خیلی مراعات شده است.. یعنی هرگاه بخواهد مرد و زن را خطاب کند جدا خطاب نمی کند مگر در جایی که مطلب خاص و مخصوص زنان باشد و به مردان اصلا ارتباطی نداشته باشد. یعنی جایی که فعل مذکر بر فعل مونث غلبه دارد با یک ضمیر مذکر، مرد و زن را مخاطب قرار داده است مثل "یا ایها الذین آمنوا" که مذکر است ولی مراد هم مردان هستند و هم زنان و از بحث تغلیب استفاده کرده است.

حال ابلیس که از اجنه است و شش هزار سال در بین ملائکه بوده است، خداوند از باب تغلیب همه ملائکه را خطاب قرار داده است و لذا اگر گفته شود شیطان می‌توانست بگوید من که ملک نبودم و اگر جنیان را خطاب میکرد من هم سجده میکردم، باید گفت خود شیطان وقتی که می خواهد برای خداوند دلیل بیاورد که چرا سجده نکردم، هیچ اشاره ای به اینکه من جن هستم و تو ملائکه را مامور به سجده کردی نمی کند بلکه چیز دیگری را استدلال می کند. لذا اشاره نکردن شیطان دلیل بر این می شود که خودش هم پذیرفته بوده است که در بین ملائکه مامور به سجده بوده است. 

چند حدیث از میزان الحکمه صفحه 2741:
از امام صادق علیه السلام: خداوند به ابلیس دستور داد بر آدم(ع) سجده کند. شیطان گفت سوگند به عزتت که اگر مرا از سجده بر آدم معاف کنی، تو را چنان پرستش کنم که هرگز کسی تو را آنگونه پرستش نکرده باشد. خداوند فرمود من می خواهم آنگونه که خودم می خواهم عبادت شوم.
(این پاسخ به کسانی که می‌گویند چه اشکالی دارد که مثلا نماز را ما فارسی بخوانیم یا خمس را به کسی که خودمان می‌دانیم بدهیم حتی چند برابر می دهیم. جواب این ها هم این است که عبادت آن چیزی نیست که عابد مشخص کند، بلکه آن است که معبود آن را مشخص کند)

امام صادق علیه السلام: هجوم شیطانها به مومنان بیشتر از هجوم زنبورها به گوشت است.

اما علی علیه السلام: بپرهیزید از آن دشمنی که پنهانی در سینه ها نفوذ می کند و آهسته در گوشها افسون (نجوا) می کند. (مثلا می گویند همه می برند و همه می خورند. همه این کار را می کنند و همه آن کار را می کنند. فلانی را ببین چطور پول در میاره!  یا هنگام اذان هی می گویی فعلا بخوابم چون وقت مانده و همینطور می گویی تا وقت گذشته و نماز قضا می شود. اینها همان افسون و وسوسه شیطان است)

امام صادق (ع): ابلیس در این سرای پر فریب دامهای خود را پهن کرده و هدف او کسی جز دوستداران ما نیست (چون کسی که دوستدارشان نیست شیطان لازم نیست دنبال او برود و گمراهش کن بلکه خودش در گمراهی است).

امیرالمومنین علیه السلام در نکوهش پیروان شیطان فرمود: آنان در کارشان به شیطان تکه کردند و شیطان هم آنها را دام خود قرار داد پس در سینه های آنها تخم کرد و جوجه گذاشت و به تدریج در خردهای آنها نفوذ کرد و با چشم‌هایشان نگریست و با زبانشان سخن گفت (یعنی دیگر او نیست که نگاه میکند و او نیست که سخن میگوید بلکه شیطان است که بر او غلبه کرده است). پس آنها را گرفتار خطاها و لغزش ها کرد و نادرستی را در نظرشان آراست. کارهای آنان مانند کار کسی است که شیطان بر قدرتش شریک شده و زبان او را به باطل گویا کرده است.

امام کاظم علیه السلام در سفارش به‌ هشام از اصحاب ایشان: دشمنی تو با ابلیس باید سخت باشد (یعنی ابلیس را جدی بگیر) و نباید که او در تلاشش برای نابودی تو شکیبا تر و پایدارتر از تو باشد در مبارزات با او، زیرا ابلیس با همه قدرتش از تو ناتوان تر است و با همه بدی اش کمتر از تو می تواند ضربه بزند. اگر تو به خداوند پناه بری، هر آینه به راهی راست هدایت شوی.